NGHỆ THUẬT DỰNG PHIM (MONTAGE)
===========
Dẫn nhập:
- Lâu nay có nhiều ý kiến cho rằng kỹ thuật dựng phim
(hình) là công việc của những kỹ thuật viên thao tác trên bàn dựng (hậu kỳ).
Điều này đúng những chưa đủ và đặc biệt là không đánh giá hết vai trò quan
trọng của việc dựng hình .
- Vì không đánh giá đúng vai trò của kỹ thuật dựng
hình, nên dễ “bị bỏ qua” trong quá trình làm tiền kỳ (kịch bản, đạo diễn, quay
phim) và
“mắc lỗi” trong quá
trình làm hậu kỳ.
- Quan trọng hơn là không phát huy được hết “sức mạnh
to lớn” trong nghệ thuật dựng phim, một yếu tố quyết định đến sự thành bại của
một tác phẩm điện ảnh và truyền hình.
- Điện ảnh là “cha đẻ” của các thể loại báo hình vì
thế các kỹ thuật căn bản của dựng hình đều được áp dụng trong quá trình
dựng phim (phóng sự, phim ca nhạc, phim tài liệu..., đôi khi cả trong tin tức.).
* Dĩ nhiên do
tính đặc thù của báo hình nên nhiều kỹ thuật dựng phim trong điện ảnh có thể
được bỏ qua (trong truyền hình gọi là kỹ thuật bỏ qua).
1.
Định nghĩa:
- Montage: (thuật ngữ tiếng Pháp) là kỹ thuật dựng
phim (điện ảnh, phóng sự, phim tài liệu), bao gồm việc cắt và ráp dựng các cảnh
quay.
2. Vai trò :
- “Công việc cắt dựng phim có thể so sánh với việc
cắt, đánh bóng và lắp ráp một viên kim cương, để nó giữ được giá trị nguyên
bản, đồng thời để nó trở thành tuyệt tác” (đạo diễn Athur C.Miller, người Mỹ,
ba lần nhận giải thưởng của Viện hàn lâm điện ảnh Mỹ).
- Phim được sống đời sống thứ hai nhờ bàn dựng và thổi
cho phim cái hồn (cố biên kịch Cao Thụy)
3. Vị trí :
- Là khâu quan trọng, quyết định đến sự thành công hay
thất bại của một bộ phim, vì thế Montage còn được gọi là nghệ thuật dựng phim.
4. Yêu cầu của kỹ thuật dựng phim:
- Cắt bỏ những cảnh sai, thừa, diễn xuất kém, cảnh
không cần thiết, phỏng vấn hư, không đúng trục ...
- Dựng phim: ráp nối những cảnh quay, trường đoạn
thành một câu chuyện phim liên tục, mạch lạc, hấp dấn và ấn tượng
- Các cảnh quay giao cho người dựng phim phải đảm bảo
3 yêu cầu : kỹ thuật, mỹ thuật và dẫn
chuyện.
5. Dựng phim phụ thuộc vào các yếu tố
sau:
- Cấu trúc phim : Mở, kết phim như thế nào?; độ dài
ngắn của các thể loại phóng sự ngắn, phóng sự, phim tài liệu...
- Nhịp điệu, tiết tấu phim : nhanh chậm (tình cảm hay
hành động...)
- Tông phim: màu sắc, ánh sáng, độ đậm nhạt (buồn, vui,
ma quái...)
- Nhạc phim : âm thanh, nhạc nền trong phim...(phim ca
nhạc)
- Bố cục phim: phim chính luận (luận đề), phim tự sự,
phim chân dung...
* Chú ý :
-
Trong quá trình xây dựng kịch bản, quay phim, nên hình thành ý tưởng dựng phim
để việc cắt dựng phim ít tốn thời gian, hoàn hảo và ấn tượng, đồng thời không
phải sử dựng đến ký xảo và đặc biệt là không phải quay lại vì thiếu hình, thiếu
phỏng vấn...
- Ví dụ: Những hình ảnh, âm thanh để chuyển
đoạn, vào phim, kết phim, các kỹ thuật quay phim ( zoom, lia, doly,
traveling,poom, nhân hình, đóng mở hình, gắn filter... ) phải được hình thành ở
khâu tiền kỳ.
II. CÁC THỂ
LOẠI DỰNG PHIM
1. Dựng liên tục: chuyện phim phụ thuộc vào sự khớp dựng các cảnh quay
liền nhau (sự liên tục về thời gian, chuyển động của nhân vật).
- Dựng liên tục phụ thuộc vào các yêu cầu : cỡ cảnh,
sự chuyển động của máy quay, nhân vật, màu sắc, đường nét (đậm nhạc, ngang,
thẳng, chéo...), trục diễn xuất
(đây là lỗi dễ mắc phải nhất của quay phim và dựng phim).
Ví dụ 1: Dựng tin Nghệ sỹ Đặng Thái Sơn đến Nga biểu diễn
Cảnh 1: Cảnh máy bay đang
chuẩn bị đap xuống sân bay
Cảnh 2: Nghệ sỹ Đặng
Thái Sơn bước xuống cầu thang
Cảnh 3: Mẹ của NS
Đặng Thái Sơn cầm hoa đón ở sân bay.
Cảnh 4: Đường
phố tràn ngập cờ, băng rôn, áp phích về
buổi biểu diễn của Đặng Thái Sơn.
Cảnh 5: NS Đặng Thái
Sơn biểu diễn trên sân khấu
Cảnh 6: NS Đặng Thái
Sơn ngập tràn trong người và hoa chúc mừng trên sân khấu....
*Chú ý : Tin này
có thể dựng lại theo nhiều cách, bằng cách thay đổi thứ tự một vài cảnh quay,
thì nội dung sẽ ấn tượng hơn và nhiều hàm ý hơn.
* Ví
dụ nếu dựng lại : 4-5-6-1-2-3 : Nội dung sẽ không chỉ đơn thuần là một tin mà
sẽ bao hàm ý nghĩa ca ngợi Người Mẹ Việt Nam, tổ quốc Việt Nam đã dâng tặng cho
thế giới một nghệ sĩ lớn Đặng Thái Sơn. Để có được nội dung mới, yêu cầu phải
có thêm lời bình đắc cho phần dựng lại.
Ví dụ 2: Phim câm Chiến hạm Puchemkin của đạo diễn Sergei Eisenstein (phim kinh điển của Nga-1925). Chủ
đề ca ngợi chiến công của các thủy thủ trên chiến hạm Puchemkin đã nghe theo
tiếng gọi của Lênin, nổ súng đánh vào cảng Odessa
Cảnh 1: Chiến hạm
Puchemkin.
Cảnh 2: Các thủy thủ
trên tàu nhận khẩu phần ăn bị thiếu
Cảnh 3: Cảnh các thủy
thủ trên tàu nổi dậy bắt trói toàn bộ thuyền trưởng và phe cánh ông ta.
Cảnh 4: Cảng Odessa
Cảnh 5: Chiến hạm
Pochemkin nổ súng tấn công Cảng Odessa
Cảnh 6: Chiến hạm Pochemkin ra khơi trong ánh
bình minh xung quanh là các tàu chiến khác.
* Chú ý : Từ bản phim gốc này, các nước Phương Tây đã
mua lại bản quyền và chỉ thay đổi cách dựng của các cảnh, bộ phim đã hoàn toàn
mang ý nghĩa trái ngược theo lập trường của phe Tư bản chủ nghĩa (Cảnh 1-3-5-6-2-4).
Về sau người ta hay dùng thuật ngữ “Ngoại giao chiến hạm Pochemkin” để chỉ tính hai mặt của vấn đề chiến tranh lạnh giữa
Nga -Mỹ và các nước Phương Tây.
2. Dựng theo biên tập: Hình ảnh được kết nối bằng sự liên tục của thuyết minh
(liên tục nội dung và ý tưởng).
- Phương pháp này phụ thuộc nhiều vào
lời thuyết minh (phóng sự, phim tài liệu).
- Các quy luận của ráp dựng có thể bị
bỏ qua (phương pháp bỏ qua) nếu lời thuyết minh tạo được ý nghĩa cho hình ảnh.
- Các cảnh quay đôi khi khác nhau về không gian và
thời gian nhưng bắt buộc phải có lời thuyết minh giải thích .
Ví dụ : Hai cảnh dựng nối tiếp sau
Cảnh 1 : Bệnh viện tim.
Cảnh 2 : Bé A đang chơi
ở sân trường nhà mẫu giáo.
*
Yêu cầu viết lời bình có ý giải thích : Bé
A từng bị bệnh tim bẩm sinh, phải can thiệp bằng phẩu thuật, nay 5 tuổi và khỏe mạnh...
3. Dựng song song : Chuyện phim phụ thuộc vào các cảnh dựng, không theo
trình tự thời gian, không cùng bối cảnh...nhằm diễn tả các sự kiện, nhân vật
cùng hành động song song, và câu chuyện đang diễn ra ở nhiều bối cảnh khác nhau
(khác hoàn toàn với kỹ thuật xẹt hình)
- Phương pháp dựng này tiết kiệm được thời lượng phim,
lời bình, tạo ấn tượng mạnh cho phim và kích thích sự suy nghĩ của khán giả.
- Mục đích :
·
Nâng cao tính hấp
dẫn (một lúc xem được nhiều tuyến nhân vât, bối cảnh...)
·
Tạo xung đột
(thống qua các tuyến nhân vật, các sự kiện)
·
Mức độ căng thẳng
(tăng dần mức độ, ví dụ gia tăng tốc độ các hình ảnh liên tiếp nhau)
·
Sự hồi hộp (bắt
buộc người xem phải theo dõi đến cảnh cuối cùng...)
·
Tạo sự so sánh (
giữa nhân vật với nhân vật, sự vật với sự vật, hiện tương...)
·
Diễn tả sự tương
phản (sự đối lập nhau về cùng một vấn đề, ví dụ các nền văn hóa khác nhau trên
thế giới...)
* Chú ý:
- Cảnh ráp dựng đầu tiên của loạt ráp dựng song hành,
phải được sử lý như là cảnh để xác lập dẫn nhập, vì thế ta nên để cảnh này dài
hơn các cảnh song hành tiếp theo.
- Phương pháp này rất được sử dựng trong phóng sự và
phim tài liệu, nhưng phải hình thành ý tưởng từ khâu kịch bản và quay phim.
Ví dụ 1: Khi 2 tuyến nhân vật ở hai bối cảnh khác nhau
Cảnh 1: Cô gái
đang bị truy sát bởi một tên cướp
Cảnh 2 : Cha mẹ
cô gái đang bình thảng xem phim
Cảnh 3 : Tên
cướp cầm cái rìu đuổi theo.
Cảnh 4: Cha mẹ
cô gái người nhai kẹo cao su, người ăn kem
Cảnh 5 : Tên
cướp vung rìu khi cô gái ngước nhìn với sự kinh hãi
Cảnh 6: Mẹ cô
gái đưa kem lên miệng mút, kem rơi(nhân văn); lém mép(ý đồ xấu)...
Ví dụ 2 : Trong phim phóng sự : Như có Bác giữa núi rừng Trà My (phim
dành HCV Liên hoan THTQ 2010)
Cảnh 1: Một nhóm cựu chiên binh đang họp mặt sinh hoạt,
trong đó có ông A,B.
Cảnh 2: Cận cảnh ông A
Cảnh 3: Ông A đang sản xuất chổi và vợ cũng là cựu chiến
binh(có mặt ở trong cảnh 1)
Cảnh 4: Cận cảnh ông B đang trong buổi sinh hoạt.
Cảnh 5: Ông B đang làm hoa cây cảnh.
Cảnh 6: Trở lại cuộc họp mặt của các cựu chiến binh.
* Lời bình
đoạn này nói về các cựu chiến binh sản xuất kinh doanh giỏi.
* Nếu dựng
nối tiếp sẽ cần nhiều hình, nhiều lời thuyết minh hơn, lại khó chuyển đoạn vì ở
hai bối cảnh khác nhau...
4. Dựng ẩn dụ :
- Kỹ thuật dựng sử dụng hình ảnh mang tính ước lệ hoặc
so sánh.
- Đây là kỹ thuật dựng khó vì yêu cầu
bắt buộc là phải được hình thành ý tưởng ngay khi viết kịch bản hay kịch bản phân
cảnh và đặc biệt là phải thu được hình ảnh ấn tượng...
- Ví dụ 1: Hình ảnh cái xẻng bị hoen rỉ được tìm thấy
trong mộ của các liệt sỹ (trong phim tài
liệu Chị Năm Khùng, đạo diễn Lại Văn Sinh) được dựng và viết kèm lời
bình : đến sắt thép còn không giữ
được mình theo thời gian huống hồ xương cốt con người (ngụ ý : các anh đã
nằm lại những nơi heo hút đã quá lâu, hãy hành động với tất cả trách nhiệm và
tấm lòng tri ấn để sớm đưa các anh về với gia đình...).
- Ví dụ 2:
Hình ảnh cối xay thịt đang xay nhau trẻ em để nuôi chó becgie (phim truyện Tướng về hưu, đạo diễn NSND
Nguyễn Khắc Lợi) mang ý nghĩa tượng trưng cho sự tàn bạo, vô nhân tính của
con người đối với đồng loại.
5. Dựng hoán dụ, nhân hóa : Đây là kỹ thuật dựng thường được sử dụng trong điện
ảnh (vì nặng tính hư cấu), rất khó sử dụng trong truyền hình (vì thời lượng
ngắn, tính chân thật của sự kiện...). Nếu sử dụng thì đòi hỏi nghiệp vụ đạo
diễn, kịch bản và kỹ thuật quay phải cao.
- Đặc biệt khi sử dụng phải am hiểu về
điện ảnh và “chi tiết kinh điển của điện
ảnh”. Ví như : nhân vật soi gương, nhìn
kính chiếu hậu...thì có hàm ý diễn tả
tính hai mặt của nhân vật hoặc nhân vật rất đa dạng cần có cái nhìn khách quan;
dây thòng lọng : có yếu tố chết chóc...hay nước chảy, xoáy qua các lỗ thoát ở trong
toalet...yếu tố mang tính gột rữa,
cuốn trôi mọi vật, khủng khiếp...
Ví dụ : Trong lũ
lụt có cảnh 1 quả dừa khô, nổi dập dềnh trên mặt nước bị cuốn vào trong vòng
xoáy của nước, cứ nổi lên, trồi xuống, bị cuốn xoáy, cuốn xoáy... diễn tả sự tàn khốc của bão lũ và sự nhỏ
bé của con người...
III.
CÁC KIỂU RÁP DỰNG CĂN BẢN
1. Ráp dựng giữa động tác (cắt
nối hai cảnh giữa chừng một động tác):
- Cắt dựng khi diễn xuất đang diễn ra hoặc giữa các
cảnh động với nhau.
- Cắt phim trong lúc di động là công việc và quyết
định của người dựng phim, chứ không phải người quay phim.
*
Chú ý : Yêu cầu người quay phim không được ngừng máy trong lúc
diễn xuất hoặc có sự kiện quan trọng đang diễn ra ( ví dụ : cảnh cận đang đi lên , xuống cầu thang;
đang chạy nhảy qua chướng ngại vật...)
2. Ráp dựng liên tục:
-
Cắt dựng liên hệ
chặt chẽ với tính liên tục.
* Chú ý : Người quay phim nên thực hiện thêm các cảnh quay “dự phòng” để đề phòng việc “thiếu cảnh” “sai
trục” “ không rắc co” trong quá trình ráp dựng liên tục, tốt nhất nên lấy thêm các
hình cận, đặc tả...
3. Ráp dựng theo bố cục hình:
- Đảm bảo các thành phần của bố cục hình như nhân vật,
đồ đạc, vật dụng, bối cảnh phải giữ đúng vị trí trong khuôn hình (trục diễn
xuất, kích cỡ, gần xa...)
* Chú ý : Các chi tiết không quan trọng trong khuôn hình nên loại bỏ từ trước khi
quay.
- Khi thay
đổi các góc máy, cần chú ý trục diễn xuất và các chi tiết trong khuôn hình( Bên
A- Bên B).
4. Ráp dựng cảnh quay tĩnh và động
:
-
Cảnh tĩnh (nhân
vật động) chuyển sang cảnh động.
-
Ví dụ : Cảnh 1 :
Cảnh tĩnh - hai nhân vật đi
Cảnh 2: Cảnh
theo máy hai nhân vật hoặc bước chân
* Trong
trường hợp này có thể dựng ngược lại.
* Chú ý : Một cảnh quay tĩnh đối với một chủ thể tĩnh, mà ta
nối với một cảnh quay động, hoặc từ một cảnh quay động nối liền với một cảnh
quay tĩnh, chủ thể tĩnh thì hình ảnh sẽ không hợp lý, gây khó chịu cho người
xem.
- Ví dụ: Nhân vật đang ngủ- nội cảnh, dựng với hình máy quay
lia theo nhân vật đang bơi-ngoại cảnh. Trường hợp này nên dựng một hình tĩnh ở
giữa là bề bơi và cho nhân vật từ từ xuất hiện vào khuôn hình.
5 . Ráp dựng theo độ dài, ngắn của
các cảnh quay:
- Một cảnh quay động phải được sử dụng hết cảnh quay
vì khó cắt.
- Một cảnh tĩnh thì nên cắt nhiều hơn để tạo sự sinh
động.
* Chú ý : không nên để
cho máy quay phim “đi ngắm cảnh” vì những cảnh zoom, lia, doly..., khi không
tạo được sự khác biệt về nội dung và ấn tượng như cảnh toàn. Vì các động tác
máy luôn làm mất thời gian của người dựng và nội dung phim.
6. Ráp dựng theo âm thanh:
- Thu âm đồng bộ (thu âm trực tiếp)
- Âm thanh không đồng bộ
- Thuyết minh, lời bình.
*Phỏng vấn là
yêu cầu bắt buộc của các phóng sự, phim tài liệu
- Dựng phỏng vấn yêu cầu phải đảm bảo về khuôn hình,
cỡ cảnh, bố cục, độ tương phản, âm lượng, tiết tấu...
- Các phỏng vấn không đồng trục dựng nối tiếp nhau,
bao giờ cũng gây ấn tượng.
- Các phỏng vấn đồng trục cần xẹt hình, hoặc sử dụng
các hình ảnh lót, có thể dùng các kỹ thuật nháy hình(đen, trắng), mix hình, gạt
hình...
* Chú ý : Không có một yêu cầu cụ thể nào bắt buộc phải dựng
bao nhiêu phỏng vấn liền nhau. Tuy nhiên phải chú ý đế tiết tấu của phim (phóng
sự ngăn, phóng sự, phim tài liệu...)
* Chú ý : Âm thanh có
thể tạo ra nhiều ý tưởng dựng hình ấn tượng, âm thanh có thể giúp cho việc
chuyển đoạn được dễ dàng.
IV.
MỐI LIÊN HỆ GIỮA QUAY PHIM VÀ DỰNG PHIM
- Người quay phim sẽ có sự quan sát tốt hơn, ghi hình
hiệu quả hơn khi làm việc bên bàn dựng với người dựng phim giỏi.
- Giúp người quay phim biết phân cảnh, sử dụng loại cỡ
cảnh hợp lý, hiệu quả, tránh được việc thiếu hình.
- Giúp chỉnh sửa một vài lỗi kỹ thuật trong quá trình
quay phim, tạo thêm hiệu ứng về hình ảnh cho các cảnh quay và các trường đoạn.
- Giúp cho người quay phim có trách nhiệm hơn trong
việc kết hợp và đảm bảo các yếu tố thẩm mỹ, kỹ thuật và dẫn chuyện trong khuôn
hình với một phong cách đồng nhất và gây
ấn tượng với người xem.
- Quay phim tốt mà dựng dỡ là phim tồi, quay phim dỡ
mà dựng giỏi là phim không hay.
KẾT
LUẬN
- Kỹ thuật
dựng phim là một trong những khâu quan trọng hình thành nên một bộ phim và
quyết định đến chất lượng của bộ phim đó.
- Để khâu
dựng phim đạt hiệu quả, cần hình thành ý tưởng quay phim và dựng hình khi làm
kịch bản, đạo diễn và phân cảnh.
- Kỹ thuật
dựng phim phải được hiểu như là một thủ pháp nghệ thuật của phim (điện ảnh và
truyền hình).
- Kỹ thuật
viên dựng hình phải am hiểu về hình ảnh và các thủ pháp dựng phim.
- Phải có sự
phối hợp chặt chẽ giữa kỹ thuật viên dựng hình với biên tập, đạo diễn, quay
phim.
- “ Học, học
nữa và học mãi” là yêu cầu của kỹ thuật dựng phim.
QUANG NGUYỄN
0 nhận xét:
Đăng nhận xét